BIOGRAFIE
Michael Haneke werd op 23 maart 1942 in München geboren als kind van een Duitse regisseur en een Oostenrijkse actrice. Hij groeide op in Wiener Neustadt en studeerde filosofie, psychologie en theaterwetenschappen in Wenen. Hij bracht echter meer tijd door in de bioscoop dan in de collegebanken. Na zijn studie had hij talloze baantjes voor hij bij de Duitse televisie ging werken als editor en dramaturg.
In 1974 maakte hij zijn eerste televisiefilm. Hij baseerde zijn televisiefilms op werk van, onder andere, Ingeborg Bachmann, Franz Kafka en zichzelf. Haneke werkte ook in het theater en de opera.

Pas op zijn 46e maakte hij zijn speelfilmdebuut: DER SIEBENTE KONTINENT in 1989. Het was de start van een indrukwekkend oeuvre waarmee hij uitgroeide tot één van de belangrijkste auteurs van de Europese cinema. Hij maakt zowel films in Duitsland en Oostenrijk als in Frankrijk. Een Amerikaans uitstapje bleef beperkt tot de remake van FUNNY GAMES (2007).

Michael Haneke is sinds 1983 getrouwd met Susanne. Ze hebben één zoon, David, die van 1985 tot 2005 in Amsterdam woonde, waar hij performing arts heeft gestudeerd.

In Oostenrijk werd Haneke geëerd met een postzegel en het Oostenrijkse Film Museum beheert het Haneke-archief. Hij geeft les aan de filmacademie van Wenen.

FESTIVALFAVORIET
Michael Haneke is een graag geziene gast op de belangrijke filmfestivals. Bijna al zijn films waren te zien op het filmfestival van Cannes. FUNNY GAMES was in 1997 de eerste Oostenrijke film in de competitie van het festival sinds 35 jaar.

Met zowel DAS WEISSE BAND (2009) als AMOUR (2012) won Haneke een Gouden Palm. Daarmee bevindt hij zich in het goede gezelschap van andere meervoudige Palmwinnaars als Jean-Pierre en Luc Dardenne, Emir Kusturica, Francis Ford Coppola and Ken Loach. LA PIANISTE (2001) won de Grand Prix in Cannes. Hoofdrolspelers Isabelle Huppert en Benoît Magimel werden onderscheiden als beste actrice en beste acteur. Voor CACHÉ (2005) werd Haneke in Cannes bekroond als beste regisseur.

De films van Haneke werden ook op talloze andere festivals genomineerd en bekroond. Vooral AMOUR maakte een uitzonderlijk grote indruk. De film won de Oscar, Golden Globe en Bafta voor beste buitenlandse film. AMOUR werd zelfs voor beste regie en beste scenario genomineerd bij de Oscars.

Niet alleen op festivals hadden de films van Haneke succes. Met DAS WEISSE BAND en, vooral, AMOUR leverde hij twee van de succesvolste arthousefilms van dit decennium af. De films maakten grote indruk op het Nederlandse publiek dat massaal naar de bioscoop ging. Zo trok DAS WEISSE BAND bijna 120.000 bezoekers. Maar het fenomenale succes van AMOUR is met 265.000 Nederlandse bioscoopbezoekers haast ongeëvenaard voor een arthousefilm.

TYPISCH HANEKE
Veelvoorkomende thema’s in de films van Michael Haneke zijn angst, geweld, de afstompende effecten van mediagebruik en miscommunicatie. Hij laat de donkere kant van de mens zien. Daarbij spaart hij de kijker niet. Niet alleen volwassenen, maar ook kinderen hebben die donkere kanten. Haneke’s verhaallijnen zijn ambigue, zijn personages ondoorgrondelijk en er is een voortdurende spanning op de achtergrond.

Michael Haneke maakt veel gebruik van lange shots. Scènes worden abrupt afgekapt en het gebrek aan muziek vergroot juist de directheid en herkenbaarheid van de gruwelen waar hij de kijker deel van maakt (zie Youtube video, onderaan tekst).

Al deze kenmerken dragen eraan bij dat Haneke zijn publiek niet in een bepaalde richting stuurt, maar wel deel laat nemen aan de handeling. Je kunt als kijker niet passief toezien. Zijn films zetten je aan het denken, roepen vragen op, maar daarop krijg je geen antwoorden. Die moet je zelf vinden, ook als je dat niet wilt. Waarom hij dat zo doet? Daar geeft hij wel antwoord op. Het nazisme heeft immers laten zien dat we ideologische uitgangspunten niet kunnen vertrouwen.

IDEOLOGIEËN
Haneke is, als kind van de generatie die het Derde Rijk mogelijk maakte, gefascineerd door het effect van ideologieën op de volgende generatie. Zeker als die ideologie wordt geaccepteerd als ‘de manier waarop de dingen nu eenmaal gaan’.

De nazi-ideologie is voor Haneke de ultieme reden waarom een verhaal niet eenduidig mag zijn, zeker in Europa niet: “Toen de nazi’s kwamen, werden intellectuelen - onder wie vele joden - vermoord of gedwongen naar Amerika te vluchten”, zei hij tegen The New York Times. “In Hollywood konden ze met een gerust geweten doorgaan met de verhalende cinema omdat die daar niet besmet was geraakt door fascisme. Maar in de Duitstalige wereld, en het grootste deel van Europa, werd die traditionele manier van verhalen vertellen, waarvan de nazi’s zo effectief gebruik hadden gemaakt, voortaan gewantrouwd. We doorzagen het gevaar van verhalen: hoe gemakkelijk je de massa kunt manipuleren.”

Dat wantrouwen geldt bij Haneke niet alleen voor propagandafilms. Elke film die aan het einde alle vragen heeft beantwoord en de toeschouwer met een onbezwaard gemoed naar huis stuurt, is voor hem verdacht. Net zoals elke ideologie die claimt voor alle problemen van mensen een oplossing te bieden.

ETNISCH FILMMAKEN
"Een speelfilm is 24 leugens per seconde”, aldus Haneke. En dus niet “De cinema is de waarheid in 24 beelden per seconde”, zoals Jean-Luc Godard beweerde (een seconde film bestaat uit 24 frames).

Haneke is altijd kritisch geweest over de manier waarop media de werkelijkheid vervormen en emotioneel op afstand houden. Hij wil ons van die mechanismen bewustmaken, zodat we de echte wereld beter kunnen herkennen.

“Voor de intrede van televisie wisten we heel weinig over de rest van de wereld, maar we wisten wel dát we weinig wisten. Terwijl we nu, door de media, volkomen ten onrechte de indruk hebben dat we greep hebben op de realiteit. De beeldenstroom die we dagelijks te zien krijgen, perverteert onze visie op de wereld. Daartoe hoeven die beelden niet eens gemanipuleerd te zijn: alleen al in de keuze ervan creëren de media een bewustzijn dat zeer gevaarlijk is.”

Volgens Haneke mag geen enkele film pretenderen de waarheid te tonen, of een afgeronde werkelijkheid te presenteren. Er is altijd meer buiten beeld. De kijker moet weten dat er verschillende interpretaties mogelijk zijn en zelf naar antwoorden zoeken. Dát is volgens Haneke ethisch filmmaken.

"Wat die asielzoekers in HAPPY END te betekenen hebben? Of er een boodschap is? Die vragen ga ik niet beantwoorden; ik ga mijn eigen film niet interpreteren of analyseren. Wat het te betekenen heeft moet iedere kijker zelf bepalen. Ik geef wel aanwijzingen, maar het antwoord moet je zelf vinden. Met je hoofd of met je hart."

GEWELD (BUITEN BEELD)
Het fysieke geweld, dat bij Haneke nooit ver weg is, speelt zich voornamelijk net buiten beeld af. “Zelfs in FUNNY GAMES, de film die vaak als mijn meest gewelddadige wordt beschouwd, probeer ik continu te voorkomen dat ik de geweldsdaad zelf laat zien. Ik toon liever de uitkomst; hoe de slachtoffers lijden” (zie Youtube video, onderaan tekst).

Haneke wil dat we ons ervan bewust zijn hoe we als kijker gemanipuleerd worden. Geweld in mainstreamfilms is gekoppeld aan een verwachtingspatroon dat onze kijkervaring stuurt. Dat zit zo diep dat we het zelf zelden nog erkennen of herkennen. We zijn het gewoon dat good guys gerechtvaardigd geweld plegen en bad guys niet. Het geweld van de bad guys wordt bestraft. En het geweld wordt expliciet in beeld gebracht, maar zonder dat we zien wat het aanricht.

Door niet te laten zien wat geweld teweegbrengt ontstaat een verstoord beeld van de gevolgen: zo erg is het allemaal niet… misschien is het zelfs wel komisch… In zijn films staan op de achtergrond vaak televisies aan die (oorlogs)geweld en ellende tonen. Het raakt de personages niet, maar wil wel de kijker rechtsreeks aanspreken en confronteren.

Haneke zet ons beeld van geweld op zijn kop. Waarschijnlijk is dit het meest evident in FUNNY GAMES, een film waarin bad guys buiten beeld totaal ongemotiveerd geweld plegen en nooit worden bestraft. Er is veel aandacht voor het leed van de slachtoffers en genreclichés worden ontkracht. Zo wordt het geweld niet gepleegd door ontspoorde hooligans maar door beleefde studenten. Het mes dat we aan het begin van de film zien, brengt niet de verwachte redding aan het einde van de film. En kinderen en dieren worden niet ontzien. 

PIJN & ANGST
Voor Haneke is het evident dat zijn films pijn doen. Dat is nodig om de apathie van de doorsnee bioscoopbezoeker te doorbreken. De regisseur ziet zichzelf als een ambachtsman die de mogelijkheid heeft om in zijn werk onze diepste angsten en de obsceniteit van het leven te onderzoeken. Daarin gaat hij niets ontziend te werk: troost zit volgens hem niet in de vlucht, maar in de erkenning van onze angsten.

KINDEREN
Kinderen spelen in vrijwel alle films van Haneke een prominente rol. Aangezien hij zich vaak richt op problemen binnen gezinnen is dat ook logisch. “Tachtig procent van wie we zijn, is gebaseerd op wat we hebben meegemaakt in onze jeugd,” zei hij in een interview. Het biedt weinig hoop. Het wereldbeeld van Haneke impliceert dat in onze jeugd alles al mis is gegaan.

Aan het begin van HAPPY END (2017) word je als kijker meteen door Haneke geconfronteerd met de verloren onschuld van de jeugd. Een meisje doodt haar hamster middels het toedienen van antidepressiva. Het proces verslaat ze live op Instagram. Om vervolgens een verhoogde dosis toe te passen op haar moeder. Vraag van de Volkskrant aan Haneke: “Hoe verzint u het?” “Nou, dat héb ik niet verzonnen. Het is waargebeurd. De echte moeder werd gered, omdat een bekende van haar familie toevallig de blog las van de dochter die op internet bijhield hoe ze haar gezinsleden langzaam vergiftigde. Al sinds ik erover las, een aantal jaar geleden, wilde ik het gegeven in een film verwerken.”

Sinds Freud is de onschuld van het kind ontkracht, maar daar willen we ons niet graag bij neerleggen. We kijken toch liever naar schattig en ondeugend. Daar is bij Haneke geen plek voor. De kinderen in zijn films zijn niet schattig of lief. Het Duitse tijdschrift Der Spiegel, dat zich destijds nogal opwond over de kinderen in DAS WEISSE BAND, beet Haneke zelfs toe dat de kinderen in zijn films altijd koud en wreed zijn. Waarop Haneke reageerde: “Ik geloof dan ook niet dat kinderen onschuldig zijn. In films zie je vaak dat kinderen een soort namaaknaïviteit wordt opgelegd, maar kinderen bezitten, net als iedereen, ook donkere of onaardige kanten en verborgen impulsen. Ga anders maar eens in een speeltuin kijken. Het romantische beeld van een lief, onschuldig kind is simpelweg de projectie van de ouders.”

HUMOR
“Met mij werken doet meer plezier dan het zien van mijn films”.

Toch is er humor te vinden in het oeuvre van Haneke. “In al mijn films zoek ik wel naar iets humoristisch. Ik probeer dat heus. Soms valt dit het publiek niet zo op, dus ik moet concluderen dat mijn humor van een vreemde soort is - humor die niet door iedereen begrepen wordt. Maar ook de verschrikkelijke momenten in het leven bezitten aspecten die je als humoristisch zou kunnen zien. En er is nooit slechts één gepaste reactie op wat je ziet.”

SAMENWERKING
"Als zich conflicten voordoen tijdens het werken, dan is dat waarschijnlijk met crewleden die zich niet goed hebben voorbereid, omdat ze stom of lui zijn. Dat belemmert het werk en maakt het mij onmogelijk de resultaten te behalen die ik voor ogen heb. Maar ik hou van acteurs en ik denk, dat dat de reden is dat ze zo graag met mij werken".

Haneke werkte met een aantal acteurs vaker samen en hun werk is onlosmakelijk met het zijne verbonden. Misschien dat dat wel sterkst geldt voor Isabelle Huppert. Zij was te zien in LA PIANISTE, LE TEMPS DU LOUP (2003), AMOUR en HAPPY END. Vooral haar rol in LA PIANISTE maakte grote indruk. Haneke is dan ook groot fan van de veelzijdige acrice. “Isabelle Huppert kan álles spelen. Vraag haar: kun je bij het derde woord in de derde zin een traan in je oog krijgen? En dan begint ze te huilen op exact dat moment. Werkelijk ongelofelijk.”

Ook Juliette Binoche werkte vaker met Haneke. Ze speelde de hoofdrol in Haneke’s eerste Franse film CODE INCONNU (2000) en was de eerste grote naam waar hij mee werkte. De samenwerking werd door Binoche zelf geïnstigeerd. “Zij belde op een dag en vroeg of we samen konden werken. Ze was een grote ster, maar op de werkvloer was het net als het werken met elke andere acteur. Ze is erg professioneel, maar dat is een goede acteur altijd. En ze is een nieuwsgierige actrice.” Binoche keerde terug voor CACHÉ (2005).

Jean-Louis Trintignant was te zien in AMOUR en HAPPY END. De Franse acteergrootheid was al in de tachtig toen hij de films met Haneke maakte. “Ik ken nauwelijks hedendaagse acteurs van zijn niveau”, aldus de regisseur. Haneke stelt dat acteurs met de jaren beter worden. “Mijn beste ervaringen als toneelregisseur had ik altijd met acteurs tussen de 80 en 90. Die hoeven niet meer alles te acteren, het geleefde leven ís er, in ze, elk moment. Dat is een voordeel van ouder worden. Mogelijk het enige voordeel.” Trintignant is hier een overtuigend voorbeeld van.

DE LIEFDE & ONGEMAK
De film waarmee hij nagenoeg alle grote filmprijzen won is AMOUR. De eenvoud van de titel, simpelweg liefde, zonder toevoeging, is opvallend. “De titel was een idee van hoofdrolspeler Jean-Louis Trintignant. Hij zei ‘er zit zoveel liefde in de film, waarom heet hij niet gewoon Liefde?" AMOUR is een teder en persoonlijk drama over gevoelens en heeft daarmee een unieke plek in het oeuvre van Haneke. Toch is het een complexe film en typisch Haneke, want ook deze film legt zere plekken bloot. Haneke’s blik richt zich altijd op ongemak. Dat kan vele vormen aannemen. In FUNNY GAMES was het geweld, in LA PIANISTE onderdanigheid en masochisme, in DAS WEISSE BAND onderdrukking en sadisme. AMOUR draait om ouderdom, aftakeling en dood. In onze hedendaagse gezondheids- en jeugdigheidscultus zijn die onderwerpen misschien wel net zo choquerend. Vanzelfsprekend geeft ook AMOUR geen makkelijke antwoorden. “'Hoe ga ik om met het lijden en het leven van een geliefde’ is een vraag die men wel kan stellen maar niet kan beantwoorden. Ik geloof dat de toeschouwer daardoor een gevoel van solidariteit krijgt, het gevoel niet alleen te zijn. Zo’n troostend effect is wonderbaarlijk."

Geraadpleegde bronnen:
Vrij Nederland, Haneke Collectie Film Museum, VPRO Gids, Het Parool, The Guardian, De Volkskrant, De Filmkrant

Fotografie:
Benni Valsson, UniFrance